Аперацыя «Баграціён»: хроніка вызвалення Карэліччыны

  У той цёплы і солнечны чэрвеньскі дзень насельніцтва адпачывала пасля працоўнага тыдня. Да абеду з гучнагаварыцеляў у Карэлічах і Міры прагучала страшнае слова "вайна". А 12-й гадзіне па радыё выступіў намеснік старшыні саўнаркама, наркам замежных спраў СССР В.М. Молатаў і паведаміў аб вераломным нападзенні на нашу краіну фашысцкай Германіі. Раптоўна ўсе пекла мала ды вяліка занепакоіліся, спахмурнелі і радасць пекла пагодлівага і святочнага дня знікла. У першыя хвіліны ніхто не мог прадбачыць усе цяжкасці і ахвяры, якія прынясе вайна на нашу тэрыторыю. На чацвёрты дзень вайны па дарогах на ўсход пайшлі бежанцы ў перамешку з адступаючымі вайскоўцамі, а да 26 чэрвеня цяперашняя тэрыторыя раёна была поўнасцю занята врагам. Змрочныя і трывожныя дні акупацыі працягваліся больш за тры гады. За гэтую гадзіну не было мястэчка ці вёскі, у якіх не было б ахвяр, падпалаў домаўладанняў. Сотнямі гінулі мірныя жыхары падчас карных аперацый, а некаторыя вёскі былі цалкам спалены. Але ўсё ж прыйшла гадзіна вызвалення. Вызваляць Беларусь ад акупантаў першымі пачалі партызанскія брыгады і атрады. На беларускай зямлі ў час Вялікай Айчыннай вайны налічвалася пяць зон партызанскага вызвалення: Акцябрскі, Любанскі, Клічаўскі, Суражскі (Суражскія вароты), Вадзінскі партызанскія краі. Беларусь была цалкам вызвалена Чырвонай Арміяй ад гітлераўцаў у выніку наступальнай аперацыі “Баграціён”, якая праводзілася з 23 чэрвеня па 29 жніўня 1944 года. У выніку наступлення савецкіх войскаў 1 ліпеня вызвалены Бягомльскі, Шаркаўшчынскі, Грэскі, Барысаўскі раёны. 2 ліпеня вызвалены Пліскі, Докшыцкі, Старобінскі, Смалявіцкі, Лагойскі, Чэрвеньскі, Куранецкі, Стаўбцоўскі раёны. Пасля Віцебска-Аршанскай, Магілёўскай, Бабруйскай і Полацкай баявых аперацый пачалася Мінская. Асаблівую ролю ў вызваленні горада Мінска адыгралі танкавыя войскі. Так, 4-я гвардзейская танкавая брыгада, якая ўваходзіла ў 2-гі гвардзейскі танкавы корпус, у ноч на 3 ліпеня з ходу разгарнулася ў баявы парадак і з паўночнага ўсходу ўварвалася на гарадскія ўкраіны Мінска. Неўзабаве на паўночную ўскраіну Мінска выйшлі і перадавыя часці 5-й гвардзейскай танкавай арміі. Танкістаў падтрымалі падаспелыя войскі 11-й гвардзейскай і 31-й арміі 3-га Беларускага фронту і пачалі адбіваць у ворага квартал за кварталам. У сярэдзіне дня 3 ліпеня з паўднёвага ўсходу ў горад уступіў 1-ы гвардзейскі танкавы корпус, а ўслед за ім - 3-я армія 1-га Беларускага фронту. Позна ўвечары 3 ліпеня 1944 года сталіца Беларусі была вызвалена ад акупантаў. У сувязі з гэтым падзеяй наша краіна з 1996 года адзначае ў гэты дзень галоўнае дзяржаўнае свята - Дзень Незалежнасці. У гэты ж дзень у выніку Полацкай наступальнай аперацыі войскі 1-га Прыбалтыйскага фронту вызвалілі Глыбоцкі, Пухавіцкі, Бярэзінскі, Ільянскі, Радашковіцкі, Астравецкі раёны і нанеслі праціўніку значны ўрон у людзях і баявой тэхніцы. У далейшым пачаўся другі этап беларускай апэрацыі. 4 ліпеня войскамі 1-га Прыбалтыйскага фронту вызвалены Дунілавіцкі, Дзісненскі, Мёрскі, Клецкі, Заслаўскі, Рудзенскі, Уздзенскі, Крывіцкі, Мядзельскі і Нясвіжскі раёны. 5 ліпеня ў ходзе Віленскай аперацыі войскамі 3-га Беларускага фронту вызвалены горад Маладзечна і Ляхавіцкі, Смаргонскі, Валажынскі, Тураўскі, Пастаўскі раёны. 6 ліпеня вызвалены Жыткавіцкі, Івянецкі, Дзяржынскі, Браслаўскі, Ленінскі, Свірскі раёны. 7 ліпеня вызвалены Ашмянскі, Юрацішкаўскі, Мірскі, Столінскі, Ганцавіцкі раёны. 8 ліпеня ў ходзе Беластоцкай аперацыі войскамі 2-га Беларускага фронту вызвалены горад Навагрудак, а войскі 1-га Беларускага фронту вызвалілі абласны цэнтр Баранавічы. Ад акупантаў былі ачышчаны Відзаўскі, Любчанскі, Іўеўскі, Карэліцкі, Навагрудскі, Навамышскі, Гарадзішчанскі раёны. 9 ліпеня ў ходзе Віленскай аперацыі войскамі 3-га Беларускага фронту вызвалены горад Ліда, Дзятлаўскі і Давыд-Гарадоцкі раёны. Войскі 3-й арміі да вечара 9 ліпеня дасягнулі мяжы рэк Нёман і Моўчадзь. 10 ліпеня ўведзеныя ў бітву войскі 50-ай арміі і да 16 ліпеня выйшлі на мяжу рэк Свіслач і Нёман, фарсіравалі іх і вызвалілі Гродна (16 ліпеня правабярэжную частку горада, 24 ліпеня — занёманскую частку). 28 ліпеня войскі 61-й арміі пры садзейнічанні часці сіл 70-й і 28-й армій вызвалілі Брэст. Да канца ліпеня Беларусь была цалкам ачышчана ад гітлераўскіх акупантаў. У ходзе правядзення другога этапа Беларускай наступальнай аперацыі "Баграціён" 3-я армія 1-га Беларускага фронту праводзіла баявыя дзеянні па вызваленні цяперашняй тэрыторыі нашага раёна ад ворага. 2 ліпеня 1944 года, удзельнічаючы ў Беларускай аперацыі "Баграціён", 4-ты гвардзейскі кавалерыйскі корпус і 1-ая конна-механізаваная група пад кіраўніцтвам палкоўніка Пліева І.А. (з 27.04.1962 года — генерал арміі, двайчы Герой Савецкага Саюза, 1944 год і 1945 год), сумесна са 151-ым танкавым палком, здзяйсняючы рэйд (выведку боем) па тылах праціўніка Слуцк-Стоўбцы-Слонім на Брэст па лініі Нясвіж-Гарадзея-Стоўбцы-Мір. Пасля цяжкіх баёў на чацвёрты дзень рэйд быў працягнуты ў накірунку Слоніма. І.А. Пліеў У гэтую гадзіну 1-ая ўкраінская партызанская дывізія імя двайчы Героя Савецкага Саюза С.А. Каўпака пад камандаваннем палкоўніка П. П. Вяршыгары (з 06.08 1944 года - генерал-маёр, з 07.08.1944 года - Герой Савецкага Саюза) здзяйсняла Нёманскі рэйд у Заходнюю Беларусь, пераадолеўшы з баямі больш за дзве тысячы кіламетраў. Па цяперашняй тэрыторыі раёна ён праходзіў праз Мір-Турэц-Новае Сяло-Шчорсы-Карэлічы-Валеўку-Баранавічы. 3-га ліпеня 1944 года партызанская дывізія злучылася з часцямі Чырвонай Арміі ў раёне Баранавіч і была расфарміраваная. П.П, Вяршыгара Увечары 6 ліпеня 1944 года 283-я стрэлкавая дывізія пад камандаваннем палкоўніка Канавалава В.А. (з 13.09.1944 — генерал-маёр) выйшла ды ракі Нёман на паўночным захадзе ад вёскі Беражна і ноччу фарсіравала раку. З ночы 7 ліпеня 858-ы стрэлкавы полк дывізіі пад камандаваннем падпалкоўніка Тыдзена Ул.Ул. працягваў наступленне ў напрамку Баўцічы-Даўгінава-Маласельцы-Турэц, а 856-ы пад камандаваннем маёра Даўгапалава Ул.С. і 860-я пад камандаваннем маёра Пісарава А. А. стралковыя палкі наступалі ў напрамку Міранка-Пясочная-Мір. Праціўнік аказаў супраціўленне ў напрамку Міра, і стрэлкавая рота старшага лейтэнанта Мельнікава А.В. , і дывізія распачынала далейшае наступленне з мэтай авалодання Навагрудкам. Значнае супраціўленне было аказана і на рубяжы Шчорсы-Востухава-Заполле-Карэлічы. Раніцай 7 ліпеня воіны 120-й стралковай дывізіі пад камандаваннем генерал-лейтэнанта Фогеля Я. Я. сумесна з падраздзяленнямі 283-й стралковай дывізіі, якія засталіся каля Міра ў абароне, вызвалілі гарадскі пасёлак. Далей стрэлкавая рота 856-га палка і 860-ы полк наступалі ў напрамку Турэц-Карэлічы. Аднак было аказана моцнае супраціўленне ворага на блізкіх подступах да Карэліч, і ўзнікла неабходнасць фарсіравання ракі Сэрвач. І толькі ноччу 8 ліпеня 1-ы і 2-і батальёны 856-га стралковага палка фарсіравалі раку і вызвалілі Палужжа. Дывізія на працягу ночы вяла цяжкія баі з врагам, і толькі раніцай сумесна з 269-й стралковай дывізіяй былі вызвалены Карэлічы. Далейшае наступленьне 283-й стралковай дывізіі праходзіла ў напрамку Карэлічы-Ваўковічы-Навагрудак. В. А. Канавалаў Я.Я. Фогель З левага боку пекла 283-й стралковай дывізіі наступала 120-я стралковая дывізія пад камандаваннем генерал-лейтэнанта Фогеля Я.Я. (з чэрвеня 1944 года — генерал-маёр), якая выйшла на цяперашнюю мяжу раёна на поўдзень ад вёскі Сімакава і, вызваліўшы Мір, пачала наступленне ў напрамку Жухавічы-Цырын-Застадолле-Кашоўка-Райца. Праціўнік аказаў супраціўленне на рубяжах Жухавічы-Кожава, а затым на рубяжы Кашоўка-Малюшычы-Забердава. У баях каля вёскі Малюшычы быў смяротна паранены генерал-лейтэнант Фогель Я.Я.   З правага боку пекла 283-й стралковай дывізіі надыходзіла 269-ая стралковая дывізія пад камандаваннем генерал-маёра Кубасава А.Ф., якая вечарам 6 ліпеня 1944 года выйшла на паўночным усходзе ад вёскі Вялікае Сяло і пачала баявыя дзеянні ў напрамку Мір-Турэц Навагрудак. 7 ліпеня наступленьне працягвалася ў напрамку Турэц-Карэлічы і, фарсіраваўшы раку Сэрвач, нашы войскі занялі абарону каля вёскі Людвікі. Праціўнік аказаў супраціўленне каля Турца, а затым на рубяжы Карэлічы-Заполле. 8 ліпеня, вызваліўшы Карэлічы, наступленьне працягвалася ў напрамку Тударава-Стрэльнікі-Паланая. А.Ф. Кубасаў На самай паўднёвай мяжы цяперашняй тэрыторыі раёна баявыя дзеянні ў напрамку Мядзвядка-Мінакі вяла 169-я стрэлкавая дывізія пад камандаваннем палкоўніка Вяроўкіна Ф.А. (з чэрвеня 1944 года - генерал-маёр). Праціўнік аказаў супраціўленне на рубяжы каля вёсак Мядзвядка і Хлюпічы, а затым на рубяжы Дарагава-Равіны-Мінакі. Ф.А. Вяроўкін Цяперашняя тэрыторыя раёна была поўнасцю вызвалена 8 ліпеня 1944 года. У баях за вызваленне раёна загінула каля дзвюх тысяч чырвонаармейцаў. Імёны некаторых так і засталіся невядомымі да цяперашняй гадзіны. Крыху больш чым за тры гады акупацыі нямецка-фышысцкія захопнікі загубілі ў раёне амаль чатыры тысячы мірных жыхароў, у баях загінулі 132 партызаны і падпольшчыкі, каля 1200 чалавек былі вывезены на працы ў Германію. На цяперашняй тэрыторыі раёна гітлераўцы пакінулі жудасны след, паўсюдна засталося шмат руін і папялішчаў. Разбураныя прадпрыемствы, школы і медыцынскія ўстановы, жыллё ў мястэчках і вёсках, масты і дарогі. Пасля вызвалення на цяперашнюю тэрыторыю раёна пачалі вяртацца бежанцы і жыхары, якія хаваліся ад нябяспекі ў лясах пры партызанскіх адрадах. Вайна паступова пачала адыходзіць на Захад. Былыя партызаны былі прызваны на вайсковую службу і прадоўжылі далейшае вызваленне Беларусі ад ворага. Ачысціўшы ад ворага тэрыторыю сваёй Айчыны, Чырвоная Армія прадоўжыла разгром гітлераўскай Германіі, вызваляючы краіны Еўропы. Не ўсім землякам пашчасціла дажыць да Перамогі. З фронту пачалі прыходзіць нашым вяскоўцам паведамленні аб загінулых і прапаўшых без звестак, і трывога нашых землякоў працягвалася аж да завяршэння вайны. Калі адзначалася 40-годдзе Перамогі, на свята ў раён прыехалі нашыя вызваліцелі генерал-маёр Васіль Андрэевіч Канавалаў і падпалкоўнік Аляксей Васільевіч Мельнікаў. Мне давялося на працягу тыдня быць з імі кожны дзень. Іхнія аповеды я добра памятаю, але, каб усё расказаць, патрабуецца шмат часу. Адно толькі адзначу, што яны расказвалі пры сустрэчах з моладдзю аб тым, як нашы дзяды і бацькі бясстрашна кідаліся на ворага, каб хутчэй вызваліць родную зямлю. За мінулы час яны не змаглі пазбавіцца ад пачуццяў душэўнага болю за таварышаў, якія загінулі, і доўга стаялі ў маўчанні на мемарыяле, прачытаўшы прозвішчы. Выраз іх твараў прасіў цішыні, і мы гэта разумелі. Васіль Андрэевіч успамінаў: “Да вайны некалькі гадоў служыў у Беларусі і я адчуваў радасць ад таго, што ўдзельнічаю ў баях за яе вызваленне. Скатаваная, залітая крывёю зямля ляжала перад намі. Нячуваныя зверствы тварылі над ёю фашысцкія каты. Але народ не стаў на калені перад захопнікамі. Людзі верылі: вызваленне ад фашысцкага прыгнёту набліжаецца, змагаліся і з нецярпеннем чакалі вызваліцеляў. Байцы дывізіі памяталі пра гэта, мужна змагаючыся з врагам. Ніколі не забудуцца сустрэчы на ​​вызваленай беларускай зямлі. З лясоў, зямлянак нам насустрач выходзілі абарваныя, змардаваныя людзі. Але радасцю свяціліся іх вочы, усмешкі ззялі на тварах. Гэта была радасць ад сустрэчы са сваімі выратавальнікамі. Даводзілася спыняць кухні, каб накарміць галодных людзей, паспачуваць ім і сагрэць суцяшальным словам”. Мне давялося чуць аповеды многіх франтавікаў раёна аб тым, як ім прыходзілася ваяваць. Шмат хто не вельмі любіў успамінаць мінулыя франтавыя будні. Хтосьці, апавядаючы, не мог стрымаць слёз і плакаў: такое ўражанне на іх зрабілі тыя ваенныя гады. Але мяне вельмі ўразіла іх дабрыня. Прайшоўшы гэткае пекла жахаў вайны, яны не згубілі самага дарагога – людскасці. І я лічу, што ўжо гэта было подзьвігам кожнага ветэрана. Пасля Перамогі вярталіся дадому франтавікі і актыўна ўключаліся ў аднаўленне народнай гаспадаркі і інфраструктуры населеных пунктаў, сваіх асабістых домаўладанняў. Людзі працавалі ад цямна да цямна, жаданне хутчэй залячыць раны, нанесеныя вайной, ахапіла ўсіх пекла мала ды вяліка. Які быў вялікі працоўны ўздым, якія цяжкасці і нягоды давялося перажыць нашым продкам! Але, на жаль, з скурным гадам становіцца ўсё менш і менш жывых сведак вялікай вайны і таго часу. У раёне раней налічвалася больш за 300 ветэранаў вайны, сёння іх толькі адзінкі. Дзякуючы нашым дзядам і бацькам мы жывем 80-ы год пад мірным небам. Але сёньня, калі жывых сьведкаў тых страшных гадзінаў стала меней, пачалі зьяўляцца пляткары, якія пераглядаюць тую вялізную ролю нашых продкаў у Вялікай Перамозе над врагам. Ганьба і ўсенародны гнеў такім вальнадумцам! Вялікая Слава пра подзвігі нашых дзядоў і бацькоў будзе вечна ў памяці нашых людзей! Запісана з запісаў у часопісах   баявых данясенняў і ўспамінаў генерал-майора Канавалава В.А.   і палкоўніка Мельнікава А.В.   у 1985 годзе.